MỆT
“Mấy tháng nay, tôi hay mệt, bác sĩ cho biết chích thuốc bổ, truyền nước biển có giúp gì không? Xin bác sĩ thử máu tổng quát cho, xem tôi có bệnh gì chăng?”
Mệt (fatigue) thường được biểu lộ bằng trạng thái cảm thấy yếu ớt, không đủ sức bắt đầu một công việc; hoặc mau đuối sức trong lúc làm việc; hoặc mệt mỏi về tinh thần (mental fatigue), khó tập trung tư tưởng, khó ghi nhớ, dễ nóng giận. Chúng ta cần phân biệt mệt với buồn ngủ, khó thở, yếu bắp thịt (bắp thịt không đủ sức làm việc nặng).
Chúng ta ai cũng có lúc cảm thấy mệt, chẳng hạn đang có chuyện lo nghĩ, bạn đêm trằn trọc ngủ không ngon, sáng dậy hay thấy người mệt mỏi, uể oải; hoặc mê coi phim bộ Đại Hàn, bạn thức khuya coi phim, sáng lại dậy sớm đi làm.
Tùy thời gian mệt xảy ra bao lâu, mệt được phân loại thành:
- Mệt mới đây (recent fatigue): mệt chưa đầy 1 tháng
- Mệt kéo dài (prolonged fatigue): mệt hơn 1 tháng
- Mệt kinh nên (chronic fatigue): mệt trên 6 tháng.
Thường mệt mới đây chưa sao. Mệt kéo dài và mệt kinh niên là những cái mệt ta cần tìm hiểu nguyên nhân.
Những nguyên nhân gây mệt
Rất nhiều nguyên nhân thể xác, tinh thần, do thuốc dùng có thể khiến ta mệt kéo dài hoặc mệt kinh niên:
- Bệnh thiếu máu: do thiếu chất sắt, chất folate, sinh tố B12, ...
- Bệnh nội tiết: như bệnh cường giáp trạng (hyperthyroidism), suy giáp trạng (hypothyroidism), bệnh tiểu đường, mãn kinh, ...
- Bệnh nhiễm trùng: như bệnh lao, bệnh AIDS, ...
- Các bệnh ung thư.
- Bệnh đau nhức toàn thân (fibromyalgia, gây đau nhức khắp người, khó ngủ, mệt mỏi).
- Các bệnh thần kinh bắp thịt (neuromuscular disorders).
- Các bệnh của mô liên kết (connective tissue diseases).
- Bệnh tâm thần: như các bệnh căng thẳng tâm thần, buồn chán, ...
- Các bệnh mất ngủ (sleep disorders).
- Hội chứng mệt mỏi kinh niên (chronic fatigue syndrome).
- Nghiện rượu hay các thuốc nha phiến.
- Các thuốc dùng: như các thuốc chữa chảy mũi, nghẹt mũi, ...
Trong đa số những trường hợp mệt kéo dài và kinh niên, nguyên nhân gây mệt tìm thấy là một bệnh thể xác, hoặc một bệnh tinh thần. Nhiều người mệt vì cả hai nguyên nhân thể xác lẫn tinh thần, thí dụ một người bị lao, lo nghĩ, buồn rầu đến mất ăn, mất ngủ. Cũng có người mệt hoài chỉ vì nghiện rượu, dùng ma túy, hoặc vô tình dùng liên tục những thuốc có thể gây mệt, như các thuốc chữa chảy mũi, nghẹt mũi, dị ứng Dimetapp, Actifed, Benadryl, ...
Song đến một phần ba (1/3) những trường hợp mệt kéo dài và kinh niên không có nguyên nhân rõ rệt (idiopathic fatigue), dù sau bao tìm hiểu.
Kể bệnh
Rất tiếc, không có thử máu nào có thể giúp ta khám phá tất cả các tật bệnh của cõi nhân gian này. Chẳng hạn, thử máu không thể cho biết ta có bị ung thư da, bướu óc, ung thư phổi, bao tử, ruột già và nhiều loại ung thư khác. Thử máu cũng không thể giúp ta tìm nhiều bệnh nhiễm trùng nguy hiểm, như bệnh lao. Rồi, bệnh đau nhức toàn thân (fibromyalgia, gây đau nhức đủ mọi chỗ trong người, mệt mỏi, khó ngủ), cũng như tất cả các bệnh tâm thần đều không thể định ra bằng thử máu. Rất nhiều bệnh không thể tìm thấy bằng thử máu.
Nên, trong sách không có một thử máu nào được đặt tên “thử máu tổng quát” cả. Ta nên thử những gì, hoàn toàn tùy vào sự suy luận của bác sĩ, sau khi đã hỏi bệnh bạn tỉ mỉ, thăm khám bạn kỹ lưỡng. Bác sĩ nghĩ đến những bệnh gì có thể đang gây triệu chứng cho bạn, sẽ cho thử máu, thử nước tiểu, hoặc chụp phim để đi tìm những bệnh ấy.
Vậy, hỏi bệnh tỉ mỉ, thăm khám kỹ lưỡng bao giờ cũng quan trọng hơn thử máu. Có nhiều khi, sau khi hỏi bệnh và thăm khám, bác sĩ đã có thể đoán ngay bạn đang bị vấn đề gì.
Nào, bây giờ trở lại với vấn đề mệt mỏi của bạn, ta khoan hãy bàn đến chuyện thử máu, bạn nhé. Xin bạn kể cho nghe đầu đuôi câu chuyện trước đã, bệnh sử (history) bạn kể là phần quan trọng nhất.
Bạn mệt đã hơn một tháng? Cái mệt của bạn xảy ra vào lúc nào trong ngày, trong trường hợp nào, nó ra sao, có ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày hoặc khiến năng suất làm việc của bạn giảm? À, mà bạn làm việc bao nhiêu tiếng một ngày, tuần mấy ngày? (làm hai “jobs”, mười mấy tiếng mỗi ngày, 7 ngày một tuần, chưa kể lái xe đến sở 1 tiếng đi, 1 tiếng về?) Bạn ngủ đêm mấy tiếng, có ngon không? (Xin nhớ, giấc ngủ rất quan trọng.) Bạn ăn uống thế nào, ngày đủ ba bữa?
Ngoài chuyện mệt mỏi, bạn có triệu chứng gì khác: lên hoặc xuống cân, ho hắng, tiêu tiểu bất thường, nhức đau các khớp, nổi mẩn trên da, v.v.?
Và, tinh thần bạn thế nào, có gì lo âu, buồn bực? Chuyện gia đình, chuyện trong sở, có ấm êm, xuôi chảy, hay xào xáo, lung tung? Từ trước, có bác sĩ nào từng bảo rằng bạn bị xáo trộn tâm thần (psychiatric disorders)? Bạn biết, ba bệnh tâm thần hay gây mệt nhất là sầu buồn (depression), căng thẳng tâm thần (anxiety), và bệnh chính là tâm thần song lại cảm thấy đau, mệt thể xác (somatoform disorder).
Nếu bạn là phụ nữ, kinh nguyệt bạn còn đều không, hay bạn sắp hoặc vừa mãn kinh, và đâm khó ngủ, buồn rầu, âu lo, mệt mỏi vì những xáo trộn gây do mãn kinh?
Sau cùng, bạn có đang dùng bất cứ loại thuốc nào không, kể cả các thuốc mua không cần toa bác sĩ? Bạn có uống rượu, và xin lỗi bạn, nếu không phải, xin bạn bỏ qua, bạn có... xài xì-ke ma túy?
Truy tìm nguyên nhân gây mệt
Nắm vững tất cả những điều bạn kể đầy đủ (như trong bài kỳ trước), bác sĩ bắt đầu thăm khám cho bạn. Việc thăm khám sẽ tỉ mỉ, từ đầu đến chân, chú trọng vào việc tìm dấu chứng của những bệnh có thể khiến bạn mệt mỏi.
Sau khi thăm khám tỉ mỉ như vậy, thường trong đầu, bác sĩ đã nghĩ đến một vài vấn đề có thể là nguyên nhân gây cái mệt của bạn. Bác sĩ sẽ thử máu, hoặc chụp phim tùy theo những định bệnh sơ khởi mới có trong đầu. Chẳng hạn, bạn mệt mỏi hơn tháng nay, lại gây gây sốt, và ho, thỉnh thoảng khạc ra chút máu sau khi đi Việt Nam thăm cụ ông đang đau nặng vì lao, thì bước đầu trong việc tìm hiểu chứng mệt mỏi của bạn, tất phải là một “phim ngực” (chest X-ray, ta hay quen miệng gọi nhầm “phim phổi”) xem bạn có lao phổi, do cụ ông lây cho bạn, hơn là những thử máu lăng nhăng, xa vời.
Trường hợp chứng mệt kéo dài hoặc kinh niên của bạn bí hiểm hơn thế, sau khi chăm chú nghe bạn kể bệnh, và thăm khám kỹ lưỡng cho bạn, bác sĩ vẫn chưa có ngay một định bệnh sơ khởi rõ rệt trong đầu, để tiếp tục tìm hiểu nguyên nhân gây chứng mệt mỏi của bạn, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh (Centers for Disease Control and Prevention) đề nghị ta làm những thử máu tối thiểu sau:
- Complete blood count with differential: đếm máu toàn diện, tìm xem bạn có thiếu máu, ung thư máu chăng.
- Glucose: thử đường máu, xem bạn có bị tiểu đường.
- Alanine aminotransferase, Alkaline phosphatase: xem bạn có bị bệnh gan (viêm gan, ung thư gan, ...).
- BUN, Creatinine, Electrolytes: xem cơ thể bạn có thiếu nước, suy thận, xáo trộn những chất điện giải quan trọng.
- Erythrocyte sedimentation rate: do tốc độ lắng đọng của hồng cầu, tìm xem bạn có bị các bệnh nhiễm trùng, bệnh của mô liên kết (connective tissue diseases), ...
- Thyroid-stimulating hormone: xem tuyến giáp trạng bạn có bị cường (hyperthyroidism) hoặc suy (hypothyroidism).
- Creatine kinase: trường hợp bạn đau và yếu các bắp thịt, xem bạn có bệnh viêm bắp thịt.
Những thử máu lăng nhăng, xa vời khác thường không cần thiết, chỉ thêm tốn kém, trừ phi trong lúc thăm khám, bác sĩ tìm thấy những dấu chứng đặc biệt của một bệnh nào đó, nghĩ cần làm thêm thử nghiệm để xác định đúng là bệnh này, hoặc khi những thử nghiệm kể trên cho kết quả bất thường, bác sĩ nghĩ cần tiến hành làm thêm những thử nghiệm khác nữa để đi đến một định bệnh chính xác. [Trong việc định bệnh, bao giờ chúng ta cũng đi từng bước một (stepwise), không thiếu không thừa, nếu các thử nghiệm trong bước đầu bình thường thì thôi, nếu chúng có gì bất thường, chúng ta mới tiến sang bước thứ hai thử thêm những thứ khác cần thử.]
Chữa trị
Chữa mệt là cố tìm và chữa nguyên nhân gây ra chứng mệt của bạn.
Thuốc “bổ” (nhất là những thứ họ quảng cáo rầm rộ trên truyền thanh, truyền hình, bán với giá cắt cổ) uống hay chích, không thể giúp bạn bớt mệt.
Còn truyền “nước biển”? Nếu thử máu cho thấy bạn không hề thiếu nước trong cơ thể, “nước biển” (thường là dung dịch chứa chất đường, vài chất muối, rồi có bác sĩ còn cho thêm vào đấy một sinh tố nào đó khiến “nước biển” có màu, bạn trông thấy thêm tin tưởng, sẵn sàng lấy tiền trong hầu bao ra đưa bác sĩ!!!) truyền vào, bạn lại tiểu ra, phỏng ích gì, tỉ như một cái bình đã đầy nước sẵn, nào có vơi, đổ thêm nước vào, nó tràn ra, đâu lợi chi. (Khi bạn có chuyện phải vào phòng cấp cứu, người ta thường đặt ngay một đường dây truyền nước, phòng trường hợp cần cấp cứu, có sẵn nơi để bơm thuốc vào cơ thể bạn cho nhanh, đường dây này không phải đặt để truyền “nước biển” giúp bạn bớt mệt.)
Bạn làm việc nhiều quá chăng, hay bạn bớt đi chút, sức khỏe mới là vàng, tiền của là... bạc, vẫn sau sức khỏe. Bạn ăn uống thất thường quá, bữa ăn bữa không, thế thì nên tập thói quen ăn uống đúng giờ giấc, ngày đủ ba bữa. Nhớ vận động thường xuyên để ngủ cho ngon (vận động cũng cho ta cảm giác khỏe mạnh, yêu đời). Còn trên đường tìm hiểu những nguyên nhân gây mệt của bạn, không may ta tìm thấy những bệnh quan trọng, chắc chắn rồi, ta phải tận lực chữa trị những bệnh này. Hoặc bạn đang dùng một thuốc nghi có thể là thủ phạm gây mệt, ta thử bỏ nó đi, hay đổi qua một thuốc khác xem sao.
Cùng lúc với sự chữa trị những nguyên nhân gây mệt ta tìm thấy, nếu cần, ta dùng thêm một vài thứ thuốc để chữa những triệu chứng đang khiến bạn mất vui. Nếu bạn nhức đầu, đau các bắp thịt, ta có thể dùng các thuốc Aspirin, Tylenol, thuốc “chống viêm không có chất steroid” như Advil, Motrin, Aleve, v.v., giúp bạn dễ chịu. Nếu bạn mệt và thấy đời buồn, không vui, ta thử dùng các thuốc thuộc nhóm chống sầu buồn (antidepressants) có khi cái mệt của bạn sau 4-8 tuần sẽ khá hơn.
Những trường hợp hội chứng mệt mỏi kinh niên (chronic fatigue syndrome) hoặc mệt không rõ nguyên nhân (idiopathic fatigue) khó chữa hơn, có khi phải cần đến tâm lý trị liệu (cognitive behavioral therapy) và phương pháp hướng dẫn tập thể dục tăng dần lên (graded exercise therapy).
Một điểm quan trọng trong việc chữa mệt là mối thâm tình giữa bác sĩ và bệnh nhân. Bác sĩ thông cảm triệu chứng của người bệnh, tìm cách nâng đỡ tinh thần, khuyến khích họ cố chu toàn những thứ cần thiết thường ngày, trở lại với việc làm, duy trì giao thiệp với người chung quanh, tiếp tục thể dục tùy sức mình, và ngược lại, người bệnh tin tưởng bác sĩ. Cũng may, một số trường hợp mệt kinh niên, một thời gian sau, sẽ bớt dần.
Những thói quen xấu (ăn uống thất thường, thức khuya thiếu ngủ, rượu chè chích choác, v.v.), lo lắng buồn phiền, hoặc tật bệnh khiến ta mệt. Cái mệt, ta cố tìm nguyên nhân để chữa. Chích thuốc “bổ” (thuốc gì, phân lượng bao nhiêu, bạn nên hỏi rõ), truyền “nước biển” vớ va vớ vẩn chỉ tổ tốn tiền túi, chẳng ăn thua gì đâu (có khi còn nguy hiểm: nhiễm trùng; trường hợp suy tim, tim không chịu nổi cả lít nước truyền nhanh trong vòng vài tiếng; …). Không có sách vở y khoa nào ủng hộ chuyện truyền “nước biển” trong phòng mạch để chữa mệt, và vì là chuyện vớ vẩn, nên Medi-Cal, Medicare, bảo hiểm đời nào chịu trả cho chuyện này.
Chúng ta không nên tin vào chuyện “chích thuốc bổ”, “truyền nước biển”.