SƯNG PHỔI (PNEUMONIA)
Mùa Đông thực lắm chuyện để bàn. Lạnh thôi khỏi nói, ngứa khỏi chê. Viêm mũi, suyễn hen trở nặng. Rồi cảm (cold), cúm (flu). Cúm hay gây viêm ống phổi cấp tính (acute bronchitis), thỉnh thoảng đưa đến sưng phổi. Khác với viêm ống phổi cấp tính, bệnh không cần (và không nên) chữa bằng trụ sinh (vì hầu hết các trường hợp viêm ống phổi cấp tính gây do các siêu vi cảm, cúm, trụ sinh không chống được siêu vi), sưng phổi là bệnh thường do vi trùng, cần đến trụ sinh.
Cho đến nay, sưng phổi vẫn là một trong các nguyên nhân hàng đầu gây tử vong, nhất là cho các vị cao tuổi, và những người đang mang những bệnh khiến cơ thể yếu sẵn. Sưng phổi có thể đưa dẫn đến những biến chứng nguy hiểm như làm mủ trong phổi (lung abscess), mủ trong màng phổi (empyema), nhiễm trùng máu (septicemia). Một khi vi trùng đã vào máu gây nhiễm trùng máu, chúng sẽ theo máu đến các cơ quan khác của cơ thể (màng óc, tim, khớp, ...) reo rắc tai họa.
Sưng phổi là tình trạng phổi bị viêm vì nhiễm trùng (infection), thường do vi trùng (bacterial infection) hoặc siêu vi trùng (viral infection), có khi do nấm (fungal infection), ký sinh trùng (parasitic infection).
Trung bình, hàng năm ở Mỹ có 2-6 triệu trường hợp sưng phổi, khiến 500.000 đến 1 triệu người phải vào nhà thương.
Định bệnh
Sự định ra bệnh sưng phổi dựa vào việc thăm khám (thấy bạn có các triệu chứng và dấu chứng của sưng phổi), việc chụp phim ngực (thấy quả có sưng phổi trên phim chụp), và việc tìm ra vi trùng đang làm loạn bằng phương pháp cấy đờm.
Các triệu chứng của sưng phổi: nóng sốt, ho, đau bên ngực bị sưng phổi. Ho khạc ra đờm, cũng có khi không. Thăm khám thấy có những tiếng động lắc rắc bất thường bên phổi bị sưng.
Nhưng cảm hay cúm cũng gây nóng sốt, ho hắng vậy. Cảm hay cúm không cần chữa bằng trụ sinh, không cần chụp phim ngực cho tốn kém (chest X-ray, ta hay quen miệng gọi không đúng là “phim phổi”). Tiếng động bất thường trong phổi cũng xuất hiện khi ta viêm ống phổi cấp tính, suyễn, ..., những tình trạng bệnh chả cần đến trụ sinh. Ngược lại, sưng phổi thường phải dùng đến trụ sinh, có khi còn phải vào bệnh viện. Thế, làm thế nào để phân biệt đây là sưng phổi, chứ không phải cảm, cúm, viêm ống phổi, suyễn, ... thường thôi?
Suyễn trở nặng không gây nóng sốt. Viêm ống phổi, cảm, nhất là cúm, có thể gây nóng sốt, song sốt hạ dần mỗi ngày, sưng phổi ngược lại, sốt không bớt, còn nặng hơn (nhà nên có cây đo nhiệt để theo dõi nhiệt độ mỗi ngày, và khi đi bác sĩ, bạn cho biết bạn sốt cao bao nhiêu, nhiệt độ đang hạ dần hay tăng lên).
Nghi có sưng phổi, hoặc những trường hợp khó phân biệt viêm ống phổi và sưng phổi, chúng ta chụp phim ngực (chest X-ray), phim có thể cho biết có sưng phổi hay không.
Theo phim ngực, quả thực bạn bị sưng phổi, bác sĩ có thể sẽ cho bạn thử và cấy đờm để tìm xem con vi trùng nào gây loạn, làm hoen ố lá phổi của bạn. (Nhưng chuyện đời thường không giản dị, trong 30-50% trường hợp bị sưng phổi, cấy đờm không ra vi trùng nào cả, chẳng biết con nào là thủ phạm.) Có nhiều cách nhận diện vi trùng khác như thử máu, như tìm kháng thể trong đờm xem có phải sưng phổi gây do vi trùng Legionella pneumonia (sputum direct fluorescent antibody), thử nước tiểu, song những cách nhận diện vi trùng này ít khi phải dùng đến, chỉ thỉnh thoảng phải dùng đến trong bệnh viện với những trường hợp bệnh nặng. Ngay cả thử và cấy đờm, trừ khi người bệnh nặng quá phải vào bệnh viện, còn ở phòng mạch, bây giờ thường cũng không thực sự cần thiết lắm, làm hay không làm cũng được, vì các trụ sinh để chữa sưng phổi chúng ta hiện có rất tốt, trong hầu hết các trường hợp, kiểm soát được căn bệnh.
Cho đến nay, người ta vẫn thấy một vi trùng có tên gọi Streptococcus pneumonia (viết tắt S. pneumonia) là vi trùng hay gây sưng phổi nhất. Nhưng càng lúc, càng thêm nhiều vi trùng (trong có cả vi trùng lao), siêu vi trùng, nấm (fungi) khác cạnh tranh với S. pneumonia, cũng có thể làm bạn sưng phổi. Kể ra hàng mấy chục loại. Nhiều “con” lại đặc biệt thích tấn công một số người nào đó. Chẳng hạn, con S. pneumonia tuy trẻ không tha, già chẳng thương, nhưng nó tấn kích người trẻ nhiều hơn. Ngược lại, các vị trên 60 tuổi, hay bị thêm những vi trùng khác đến thăm. Người uống rượu hay bị con Klebiella pneumonia. Còn người bệnh liệt kháng (AIDS), cơ thể họ yếu, “con” gì cũng có thể tấn công họ được.
Nói chung, trong mấy chục “con” có thể gây sưng phổi, 5 “con” vi trùng sau đây hay gây sưng phổi nhất: Streptococcus pneumonia, Haemophilus influenzae, Mycoplasma pneumonia, Chlamydia pneumonia, Legionella pneumonia.
Kẻ thù nào, vũ khí nấy, tùy nghĩ đến vi trùng nào đang gây bệnh chúng ta sẽ dùng trụ sinh nào cho thích ứng.
Chữa trị
Mục đích đầu tiên của sự chữa trị là xác định nguyên nhân gây sưng phổi và thẩm định mức độ nặng hay nhẹ của vấn đề, xem người bệnh có cần phải vào nhà thương để chữa trị hay không.
Khác với trước, đa số những trường hợp sưng phổi nay chữa được bên ngoài, vì, như vậy, sẽ đỡ tốn kém, và vì những trụ sinh mới dạng uống hiện rất hữu hiệu. Ngoài những trường hợp nặng cần chữa trong nhà thương, trong việc thẩm định ai là người cần sự chữa trị trong bệnh viện, ai có thể chữa được bên ngoài, các bác sĩ để ý những yếu tố sau, gọi là những yếu tố dễ làm người bị sưng phổi mất mạng (risk factors for death):
- Trên 65 tuổi.
- Đang sẵn mang những tật bệnh như tiểu đường, suy thận, suy tim, bệnh phổi, bệnh gan, ung thư.
- Người đang dùng những thuốc làm giảm sự kháng cự của cơ thể như Prednisone, hoặc được chữa trị với những thuốc chống ung thư (chemotherapy) trong vòng 6 tháng trước đó.
- Sưng phổi gây do các vi trùng độc (như các vi trùng Staphylococcus aureus, Gram-negative rods, anaerobes). Hoặc sưng phổi xảy ra, cùng lúc có sự tắc nghẽn một ống phổi (gây do một khối ung thư làm tắc nghẽn ống phổi chẳng hạn).
- Thần trí người bệnh đã lơ mơ (altered mental status), hay các dấu chứng sinh tử (gọi là vital signs, gồm mạch, áp huyết, nhịp thở, nhiệt độ) bị bất thường.
Với người sưng phổi không nặng đến độ phải vào bệnh viện, không mang bệnh gì quan trọng làm cơ thể suy yếu sẵn, không dùng trụ sinh trong vòng 3 tháng vừa qua, Biaxin, Zithromax, doxycycline là những thuốc tốt để chữa.
Với các vị đang mang bệnh làm cơ thể yếu sẵn [chẳng hạn, bệnh tắc phổi kinh niên (chronic obstructive pulmonary disease), bệnh gan hay thận, ung thư, tiểu đường, …], hoặc với người có dùng thuốc trụ sinh trong vòng 3 tháng vừa qua (nguy cơ vi trùng kháng thuốc nhiều hơn người không dùng trụ sinh trong vòng 3 tháng qua), chúng ta dùng những thuốc trụ sinh mới hơn như gemifloxacin, levofloxacin, moxifloxacin, hoặc phải phối hợp 2 thuốc trụ sinh khác nhau.
Với những người bị sưng phổi nặng phải vào nhà thương, sự chữa trị phức tạp hơn nhiều. Thường phải dùng đến 2, có khi 3, trụ sinh một lúc truyền qua đường tĩnh mạch (intravenous antibiotic therapy), trong lúc chờ kết quả các trắc nghiệm tìm vi trùng gây sưng phổi. Sự chữa trị bằng trụ sinh qua đường truyền tĩnh mạch kéo dài từ 3 đến 7 ngày, có khi lâu hơn, cho đến khi người bệnh thuyên giảm, hết sốt, lúc đó trụ sinh sẽ được đổi qua dạng uống.
Dùng đúng trụ sinh, nóng sốt thường sẽ thuyên giảm trong vòng 2 đến 4 ngày. Sau 4 ngày, nếu bạn vẫn còn sốt: có lẽ ta đang phải đương đầu với một con vi trùng không “chịu” (sensitive) thứ trụ sinh ta đang dùng. Hay là trong màng phổi bạn đã có mủ, nên trụ sinh không đến được hang ổ của vi trùng. Nếu vậy, mủ cần được rút ra. Còn trường hợp này nữa: bạn còn sốt, nhưng khỏe dần, bớt ho, có lẽ cái sốt của bạn là do thuốc gây ra (drug fever). Trụ sinh có thể gây nóng sốt.
Định và chữa sưng phổi lắm lúc không dễ, nhưng không phải vì vậy mỗi khi cảm, cúm chúng ta cứ dùng bừa trụ sinh sợ nhỡ sưng phổi (hoặc tệ hơn nữa, bác sĩ cho trụ sinh chỉ để làm vui lòng người bệnh, dù biết không cần). Trụ sinh dùng trước không hề ngừa được sưng phổi, việc sử dụng trụ sinh bừa bãi sẽ gây những hậu quả khó lường, và khi sưng phổi xảy ra, sự chữa trị sẽ khó hơn, tốn kém hơn, vì vi trùng đã kháng thuốc trụ sinh dùng sớm không cần thiết. Bác sĩ vận dụng kiến thức, khả năng để xác định bạn có bị sưng phổi không để chữa bằng trụ sinh; còn về phần bạn, nếu chỉ cảm, cúm thường thôi, xin đừng nài ép bác sĩ phải dùng trụ sinh cho bạn để cảm, cúm mau hết. Trụ sinh không hề chữa được cảm, cúm, các bệnh gây do siêu vi (virus).