SẠN ĐƯỜNG TIỂU
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
8748 E. Valley Blvd., Ste. H
Rosemead, CA 91770
(626) 288-3306
Bệnh sạn đường tiểu xảy ra không ít, và đang có khuynh hướng tăng lên ở Mỹ. Tại Mỹ, khoảng 5.2% số người lớn chúng ta có sạn đường tiểu. Càng cao tuổi càng dễ có sạn, vào tuổi 70, đến 12% đàn ông và 5% phụ nữ sẽ bị đau vì sạn đường tiểu.
Bệnh xảy ra nhiều hơn ở đàn ông. Trong suốt đời người đàn ông, có đến 10-20% triển vọng bị sạn đường tiểu, trong khi với phụ nữ, triển vọng sạn đường tiểu chỉ 5-10% trong suốt cuộc đời.
Sạn đường tiểu nhiều loại: sạn calcium oxalate, sạn calcium phosphate, struvite, uric acid hay sạn cystine. Các sạn calcium nhiều nhất, chiếm hơn 80% các trường hợp sạn đường tiểu. Còn sạn struvite hay gây nhiễm trùng đường tiểu kinh niên. Sạn ở một người bệnh có thể thuộc cả loại này lẫn loại kia, như vừa là calcium oxalate, vừa là uric acid.
Đa số các sạn được tạo ra trên thận (nên ta gọi là bệnh sạn thận cũng không sai), rồi lọt xuống ống dẫn tiểu, chỉ một số ít sạn xuất hiện ngay tại ống dẫn tiểu. Sạn thường nhỏ thôi, dưới 1 cm, song thỉnh thoảng cũng có hòn thực lớn, đến 3 hay 5 cm, bằng trái chanh. Lúc còn trên thận, nơi rộng rãi, sạn thường không gây vấn đề, song khi sạn xuống ống dẫn tiểu, chỗ chật hẹp, nó mới hay gây triệu chứng.
Nguyên nhân
Sạn đường tiểu được tạo do sự lắng đọng của những chất sẵn có tại đường tiểu, khi nồng độ của chúng lên cao bất thường trong nước tiểu. Như lúc cơ thể ta thiếu nước (dehydration) do thói quen ít uống nước chẳng hạn, nước tiểu trở thành đậm đặc, các chất có sẵn trong đường tiểu dễ kết tụ rồi lắng đọng thành sạn. Hoặc khi ta dù không thiếu nước, nhưng lượng chất tạo ra sạn, vì một lẽ nào đó, lên cao trong nước tiểu, sạn cũng dễ thành lập.
Ngược lại, trong đường tiểu cũng có nhiều chất mang nhiệm vụ ngăn sự tạo sạn. Nếu những người bạn tốt này tự nhiên ít đi trong đường tiểu, các chất tạo sạn không ai cản trở, dễ tạo ra sạn.
Do hai cơ chế tạo sạn trên, rất nhiều bệnh đưa ta đến với sạn đường tiểu (các bệnh gout, type I distal renal tubular acidosis, hyperparathyroidism, sarcoidosis, milk alkali syndrome, myeloproliferative disorders, paraneoplastic syndromes, ...), và cũng nhiều yếu tố khiến đường tiểu của ta dễ bị sạn:
- Yếu tố di truyền:
Nhiều người mang sạn trong đường tiểu (nhất là loại calcium oxalate) có người thân trong gia đình cùng bị sạn như họ.
- Thực phẩm:
Ăn quá nhiều thực phẩm chứa chất đạm (protein, như thịt, cá) và muối, hoặc các thực phẩm chứa chất calcium oxalate (spinach, nuts, rhubarb, instant coffee, tea, chocolate) sẽ dễ bị sạn calcium. Người dùng quá nhiều các chất antacids (như Maalox, Mylanta, ...), sữa, sinh tố C hoặc sinh tố D cũng vậy.
Người dùng quá nhiều thịt, cá (protein-rich foods) và thức ăn, thức uống chứa chất purine (đồ biển, rượu vang, cream sauces) dễ bị sạn uric acid. Ăn gì, uống gì cũng nên vừa phải thôi.
- Thuốc dùng:
Nhiều thuốc dùng (acetazolamide, diuretics, indinavir, antineoplastics) có thể khiến ta dễ bị sạn đường tiểu.
Triệu chứng
"- Ôi cha! Đau quá! Đau quá! Em ơi! Đau quá!..."
2 giờ sáng. Đang ngủ ngon thình lình bạn bị cơn đau đánh thức dậy.
Cái đau ở một bên lưng dưới và bụng, hơi khó mà định nó thực sự phát xuất từ đâu. Nó mau chóng trở thành dữ dội, rồi từng chập, từng chập, lan xuống cả vùng háng và bộ phận sinh dục. Kiểu đau quặn, liên miên, lúc nhiều lúc ít. Đau quá, đến toát mồ hôi, bạn cố tìm một vị trí nằm cho thoải mái, nhưng nằm nghiêng hay nằm ngửa, cũng không thấy bớt đau. Đồng thời, bạn cảm thấy buồn nôn, có lúc còn mửa. Nước tiểu bạn có máu.
Có người bị sạn đường tiểu không lên những cơn đau dữ dội như cơn đau của bạn (thường kéo dài khoảng 20 đến 60 phút), song hay đau ngầm ngầm ở một bên lưng dưới, hoặc mơ hồ đau bụng, đau chỗ bộ phận sinh dục. Có vị không đau, nhưng sạn lặng lẽ gây tắc đường tiểu và làm hư thận.
Khi được thăm khám, bạn thấy đau một bên lúc bác sĩ sờ nắn bụng bạn. Lúc bác sĩ đấm nhẹ vào một bên lưng dưới của bạn (cùng bên với vùng bụng sờ thấy đau), bạn cũng cảm thấy đau nữa.
Ngoài việc khám bụng, bác sĩ cũng để ý xem bạn có thiếu nước (miệng, lưỡi trông khô, áp huyết xuống thấp, ...), và sốt không. Nếu bạn quả thiếu nước trong cơ thể (dehydration), bạn cần được truyền nước trong bệnh viện (một chai "nước biển" truyền trong phòng mạch chẳng ăn thua gì). Nếu bạn có sốt, tình thế nguy ngập hơn, vì sạn khiến đường tiểu tắc nghẽn và thận bạn đã nhiễm trùng rồi, biết đâu các vi trùng còn vào luôn cả máu gây nhiễm trùng máu. Trường hợp này, bạn cần được chữa bằng thuốc trụ sinh truyền tĩnh mạch và ta cần khai thông đường tiểu gấp gấp (urinary decompression), kẻo nước tiểu ứ trên thận, khiến nhiễm trùng thận đâm khó chữa và trở thành nguy hiểm.
Trắc nghiệm và phim chụp
Sạn đường tiểu hay gây chảy máu, nhiều khi mắt ta không nhìn thấy, nhưng khám phá được bằng phương pháp phân tích nước tiểu (urinalysis, xem nước tiểu dưới kính hiển vi).
Song không phải trường hợp sạn nào cũng gây chảy máu, trong 10% các trường hợp sạn đường tiểu, khi phân tích nước tiểu, chúng ta không thấy có máu. Có khi phân tích nước tiểu cho thấy những tinh thể (crystals) bất thường trong nước tiểu, may ra giúp bác sĩ nghĩ đến loại sạn nào đang làm phiền bạn.
Bạn cũng cần thử máu, để xem chức năng của thận bạn có còn tốt, đồng thời ta đo luôn các chất calcium, uric acid, phosphate trong máu, xem chúng có lên cao.
Có người còn cần thử cả nước tiểu lấy trong 24 tiếng, xem khối lượng nước tiểu trong 24 tiếng nhiều hay ít (urinary volume), xem các chất calcium, oxalate, citrate, uric acid, cystine có tăng cao trong nước tiểu. Với nước tiểu lấy như vậy, ta có thể làm luôn trắc nghiệm "nitroprusside" nếu nghi sạn thuộc loại cystine.
Một số sạn đường tiểu có thể thấy được trên phim chụp bụng thường. Song bây giờ các bác sĩ hay làm CT scan bụng (non-contrast helical CT Scan) để khám phá sạn đường tiểu, vì CT scan có độ chính xác gần như 100%. Ngoài ra, nếu không phải sạn thận, CT scan cũng giúp chúng ta khám phá một tình trạng khác cũng có thể gây những triệu chứng giống sạn thận, như ung thư thận chẳng hạn.
Những ngày chưa có CT scan, để tìm hiểu vấn đề, các bác sĩ thường chụp phim thận với chất cản quang (intravenous pyelography, gọi tắt IVP: chất cản quang được chích vào cơ thể bạn, phim được chụp trong lúc chất cản quang đang thải qua thận, xuống ống dẫn tiểu rồi vào bọng đái). IVP có thể xác định sạn to hay nhỏ, hình dạng, vị trí của sạn, và xem thận bạn còn làm việc tốt không, đường tiểu có chỗ nào tắc nghẽn vì sạn chăng. Nhưng IVP gây hại nhiều hơn CT scan, như dị ứng (allergy) với thuốc cản quang, hơn nữa, mức độ chính xác cũng kém hơn CT scan, nên IVP nay không còn được dùng nhiều như trước.
Phương pháp siêu âm (ultrasound) hay được dùng để khám phá sạn đường tiểu ở phụ nữ mang thai, vì siêu âm vô hại cho thai nhi trong bụng người mẹ. Tuy nhiên, mức độ chính xác của siêu âm không bằng CT scan và IVP.
Bài kỳ sau, chúng ta sẽ tìm hiểu việc chữa trị sạn đường tiểu.