HẠNH PHÚC LÀ GÌ? LÀM CÁCH NÀO ĐỂ ĐẠT HẠNH PHÚC?
THÍCH VIÊN LÝ
Một cuộc thăm dò ý kiến được thi hành từ năm 2005 tới năm 2009 đã đặt câu hỏi cho hàng trăm ngàn người sống trong 155 quốc gia để xác định xem dân tộc nào là những người hạnh phúc nhất trên thế giới. Người ta thấy rằng bốn nước Bắc Âu, gồm Đan Mạch, Phần Lan, Na Uy và Thuỵ Điển cùng với Hoà Lan, đứng đầu những nước được coi là hạnh phúc nhất thế giới theo thứ tự dẫn thượng. Khi được hỏi tại sao dân chúng những nước đó được coi là hạnh phúc nhất, một chuyên viên thuộc Viện Gallup, cơ quan phụ trách những cuộc thăm dò, nói rằng những nước đó tạo ra nhiều thu nhập và phân phối thu nhập một cách chu đáo cho các công dân của họ, cho nên người dân được hưởng sự quân bình giữa lợi tức và đời sống an nhàn một cách minh bạch hơn dân chúng các nơi khác. Đối với chuyên viên này, sự đầy đủ về tiền bạc là chìa khoá của hạnh phúc. Một người có thể sẵn sàng hưởng tất cả những bữa ăn hàng ngày, sống trong một ngôi nhà khang trang sạch sẽ, mặc bất cứ thứ y phục nào mà họ ưa thích, thì chắc hẳn phải hạnh phúc hơn một người ở nơi khác trên thế giới không biết chắc ngày mai mình có đủ thức ăn hay không, có áo ấm để mặc hay không, có mái nhà đủ che mưa trú nắng hay không.
Abraham Maslow, một nhà tâm lý học nổi tiếng người Hoa Kỳ, sau nhiều năm trải nghiệm đã minh xác rằng con người trước hết cần phải lo cho những nhu cầu căn bản của mình, gồm thực phẩm, y phục và nơi cư ngụ, trước khi nghĩ tới những điều mong muốn kế tiếp, như tình bạn, danh vọng, v.v… Vì vậy, trong khi dân chúng trong những nước nghèo phải làm lụng vất vả để có đủ cơm ăn áo mặc, những người dân trong các nước giàu đã có sẵn những nhu cầu căn bản đó. Chính vì lý do đó họ có thừa sinh lực để mưu cầu hạnh phúc. Tuy nhiên, chúng ta nhận thấy một điều khá lý thú đó là theo cuộc khảo sát nói trên, người dân trong nước Costa Rica ở Trung Mỹ được xếp hạng là những người hạnh phúc nhất ở cả hai lục địa Bắc Mỹ và Nam Mỹ, vượt lên trên cả dân chúng của nước Hoa Kỳ hùng mạnh và giầu nhất thế giới. Làm sao người ta có thể giải thích được điều này?
Chuyên viên của Viện Gallup cho rằng đời sống hạnh phúc ở Costa Rica là nhờ dân chúng ở đó có những liên hệ mật thiết trong gia đình và trong cộng đồng. Khi so sánh với các nước Bắc Âu, đời sống của dân chúng Costa Rica được xếp hạng cao hơn trên phương diện phong phú về giao tiếp xã hội và tâm lý. Trên thế giới có loại cơ cấu xã hội khuyến khích người ta quý trọng những tình liên hệ, như tình gia đình, tình bạn hữu v.v… Loại hạnh phúc của dân chúng ở Costa Rica khác với loại hạnh phúc của người dân ở Bắc Âu. Nếu sự sung túc về tiền bạc có thể góp phần vào hạnh phúc thì sự vun bồi những liên hệ xã hội chặt chẽ cũng có thể góp phần vào hạnh phúc, vì con người là loài sinh vật có bản năng xã hội. Phải chăng chúng ta có thể kết luận rằng tất cả những điều này là những sắc thái khác nhau của hạnh phúc? Vậy thì hạnh phúc là gì?
Đối với những người thông minh, sáng suốt thì hạnh phúc là một trạng thái khoan khoái thoáng qua mà chúng ta có thể mô tả trên phương diện tâm lý như là những cảm giác lạc quan yêu đời, bao gồm từ một cảm giác mãn nguyện đơn sơ cho tới sự biết ơn sâu xa về đời sống của mình. Đây là một thái độ chứ không phải là một hoàn cảnh. Nó có thể xảy ra khi người ta ngắm phong cảnh hoàng hôn lúc mặt trời lặn, hoặc trìu mến nhìn nét mặt của một hài nhi, hoặc khi người ta làm một hành động vừa ý, hoặc lắng nghe một giọng nói êm ái, một điệu nhạc du dương... Vì vậy chúng ta không thể tạo ra một hoàn cảnh gọi là hạnh phúc, vì nếu có thể làm như vậy thì thiên hạ sẽ sẵn sàng đầu tư tất cả tài sản của mình để mua một tình trạng vĩnh hằng như vậy để được hạnh phúc suốt đời. Vì hạnh phúc đem lại những ảnh hưởng tốt đẹp cho tâm hồn, cho nên mọi người trên thế gian đều mong muốn được hưởng hạnh phúc suốt đời. Nhưng, đáng tiếc rằng hạnh phúc không phải là một trong những mục tiêu dễ nhất mà con người có thể đạt được trên trần thế này. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa rằng chúng ta nên từ bỏ nỗ lực truy tìm hạnh phúc và hãy bám víu vào những vui thú ngắn ngủi, tạm bợ do những cảm giác đem lại. Cho nên, chúng ta thấy rằng hạnh phúc khác biệt với khoái cảm đơn thuần – là những gì mà con người có thể được hưởng thụ một cách đơn giản qua tiếp xúc và sự kích thích.
Khoái cảm gây ra từ một liều thuốc bạch phiến chích vào cánh tay của một người ghiền ma túy không phải là hạnh phúc. Khoái cảm thể xác trong chốc lát do tình dục đem lại không thể dùng để định nghĩa hạnh phúc. Thử lấy thí dụ về uống rượu. Rượu là một thứ thuốc an thần. Nó có tác dụng làm chậm những chức năng của thân thể và bộ óc. Rượu cũng làm thay đổi những cảm giác của người uống. Vì vậy, một người say rượu đi đứng, nói năng và phản ứng một cách khác thường với lúc bình thường. Ngay cả một lượng rượu nhỏ cũng có thể khiến cho người ta nói nhiều hơn, cảm thấy vui vẻ hoặc thư giãn hơn. Tuy nhiên, vì cơ thể con người chỉ cần hai tiếng đồng hồ để chuyển hoá chất rượu và thải bỏ nó, cho nên hiệu ứng ngắn ngủi của rượu không thể mô tả như là hạnh phúc. Những ảnh hưởng xấu của nó, như làm lệch lạc óc phán đoán, gây nghiện ngập, dẫn tới những lời nói và hành động khiến cho người ta phải hối tiếc, cho thấy rằng nếu cân nhắc giữa những điều lợi và hại của sự tiêu thụ rượu thì rõ ràng uống rượu có hại nhiều hơn lợi, đó là chưa nói đến những tác hại về sức khoẻ như chai gan, suy thận v.v…
Có thể nói rằng, đối với người không liễu giải Phật pháp thì đời sống hạnh phúc là nhu cầu cấp bách nhất. Họ thường đối diện với một số vấn đề trong đời sống, nhưng không biết rằng những khổ đau hiện thời phát xuất từ những nghiệp xấu mà họ đã gây ra trong những kiếp trước. Họ có thể đang hưởng một đời sống giàu sang sung túc, nhưng không biết rằng điều này là nhờ ảnh hưởng từ nghiệp tốt trong những kiếp quá khứ. Với một người chưa hiểu đạo, có lẽ chưa bao giờ đầu tư thì giờ để tìm hiểu về cảnh giới niết bàn, và cũng không quan tâm nhiều về những đời sống kế tiếp. Có lẽ họ chỉ quan tâm về vấn đề làm cách nào để đạt hạnh phúc trong cõi luân hồi đầy những khổ đau, hệ luỵ. Khi bàn về Kinh Dighajanu Sutta, thầy Thanissaro đã nhấn mạnh về những nhu cầu tinh thần của Phật tử tại gia ngày nay bằng cách kể lại một cuộc diện kiến của Đức Phật với ông Dighajanu, người đứng đầu dân chúng của bộ lạc Koliya.
Trong đời ngài, có một thời gian Đức Phật sinh hoạt trong bộ lạc Koliya ở một địa phương tên là Kakkarapatta. Khi được biết Đức Thế Tôn đang sinh hoạt ở đó, ông Dighajanu quyết chí đến viếng thăm ngài. Khi tới nơi, ông Dighajanu cung kính đảnh lễ Đức Phật, rồi ngồi xuống bên cạnh ngài. Kế đó, ông trình bày với Đức Phật như sau:
"Bạch Đức Thế Tôn, chúng con là những người trần tục ham thích hưởng những thú vui phàm tục, sống chen chúc với người hôn phối và con trẻ, dùng gấm vóc xa hoa và trầm hương, đeo tràng hoa, xức dầu thơm và son phấn, quý chuộng vàng bạc châu báu. Nay con xin thỉnh cầu Đức Thế Tôn hãy giảng đạo pháp cho những kẻ phàm tục như chúng con, để chúng con có thể sống hạnh phúc và hưởng an lạc trên cõi trần thế này, và sẽ được hưởng hạnh phúc và an lạc trong những kiếp tương lai."
Nếu chúng ta so sánh những mối quan tâm của dân chúng thời xưa ở Koliya với những điều quan tâm của những người đang sống trong xã hội ngày nay thì những lời nói của ông Dighajanu thật là tương ứng với thời hiện đại. Người ta luôn luôn quan tâm về những chuyện trần tục trong đời sống hằng ngày: Ăn, uống, làm việc, kết hôn, sanh và nuôi dưỡng các con, và kiếm thật nhiều tiền để tiêu thụ. Chúng ta thật diễm phúc khi có thắng duyên đọc được câu trả lời của Đức Thế Tôn do những người đời xưa ghi chép. Bài học mà chúng ta có thể rút tỉa từ bộ kinh này là, chúng ta cần học theo đức tính khiêm tốn, buông bỏ ham muốn và sự khao khát tìm cầu chân lý của ông Dighajanu và những người thuộc bộ lạc Koliya để đi tìm hạnh phúc trong đời này và những kiếp sau.
Kinh Kim Cương dạy rằng, các pháp hữu vi đều vô thường, giả tạm. Tổ Quy Sơn cũng minh thị, niềm vui sướng tạm bợ nhất thời chính là nguyên nhân gây nên sự đau khổ bất tận. Hãy quán niệm những lời dạy ấy để buông bỏ mọi ham muốn và tinh cần tu tập.
Cần nên ý thức rằng, do tham dục mà có khổ đau, vì tham dục mà lo âu, sợ hãi.
Hạnh phúc không có mặt trong tham dục, do vậy, đừng bao giờ tìm cách thoả mãn tham dục để có được hạnh phúc. Cũng đừng tìm cách đáp ứng những đòi hỏi, ham muốn, thèm khát mà ngược lại phải biết cách kiểm soát các giác quan, chế ngự mọi ham muốn.
Nên nhớ rằng, hạnh phúc không phải là một đối tượng nào đó; hạnh phúc cũng không nằm trong một tài sản dù đó là tài sản bạc tỷ. Hạnh phúc không có mặt trong bất kỳ sự vật nào, do vậy đừng lấy con người, của cải vật chất, tên tuổi, địa vị, bằng cấp làm hạnh phúc kể cả mơ ước được sống lâu. Nếu chúng ta xem một người nào đó là hạnh phúc duy nhất của mình, khi người đó không còn, hạnh phúc sẽ biến mất. Nếu chúng ta xem tên tuổi, địa vị, tiền bạc là hạnh phúc, thì lúc tiền bạc, tên tuổi, địa vị không còn, hạnh sẽ theo đó biến mất. Hạnh phúc nếu có trong một đối tượng hay một vật nào đó, hạnh phúc ấy rất nhỏ bé. Hạnh phúc đích thực đang hiện hữu mầu nhiệm và vô tận trong và chung quanh ta, nếu chúng ta nhận diện mọi hiện tượng một cách toàn diện như chính mọi hiện tượng đang là; chính vì thế, Đức Phật đã từ bỏ cung vàng điện ngọc, quyền lực, danh vong, vợ đẹp con xinh để sống một đời sống thật sự hạnh phúc, an lạc và giải thoát. Hãy tự hỏi, bạn có thật sự muốn sống một đời sống an lạc, hạnh phúc đích thực và có khả năng mang lại niềm an lạc, hạnh phúc đích thực vô tận cho muôn loại chúng sanh như Đức Phật?
Hạnh phúc chính là buông bỏ chứ không là chấp thủ. Thiểu dục, tri túc (ít muốn biết đủ) sẽ giúp ta thật sự tự tại, giải thoát và an lạc.